Το λατινικό ρήμα spondeo, που είναι η ρίζα του όρου ‘υπευθυνότητα’, σημαίνει ‘να γίνεσαι ο εγγυητής κάποιου για κάποιον (ή για τον εαυτό) σε σχέση με κάποιον’. Έτσι, στην υπόσχεση του γάμου, ο πατέρας θα εκφέρει τον τύπο spondeο για να εκφράσει τη δέσμευσή του να δώσει την κόρη του ως σύζυγο σε έναν μνηστήρα (μετά από το οποίο αποκαλούνταν sponsa) ή να εγγυηθεί κάποιας μορφής αποκατάσταση αν αυτό δεν συνέβαινε. Στον αρχαίο ρωμαϊκό νόμο, για την ακρίβεια, το έθιμο ήταν να παραδίδει ένας ελεύθερος άνδρας τον εαυτό του ως όμηρο – που σημαίνει μια κατάσταση εγκλεισμού, από την οποία προέρχεται ο όρος obligatio, ώστε να εγγυηθεί για την αποζημίωση ενός λάθους ή για την εκπλήρωση μιας υποχρέωσης. (Ο όρος sponsor έδειχνε ένα άτομο που υποκαθιστούσε τον εαυτό του για το reus, υποσχόμενος, στην περίπτωση της παράβασης ενός συμβολαίου, να αποκαταστήσει την απαιτούμενη υπηρεσία).
Η χειρονομία να δείχνεις υπευθυνότητα είναι κατ’ ουσίαν δικαϊκή και όχι ηθική. Δεν εκφράζει κάτι υψηλό ή λαμπρό, αλλά μάλλον μια απλή υποχρέωση, την πράξη κατά την οποία κάποιος παραδίδει τον εαυτό του ως φυλακισμένο για να εγγυηθεί ένα χρέος σε ένα περιβάλλον στο οποίο ο νόμιμος δεσμός θεωρούνταν ότι ανήκει στο σώμα του υπεύθυνου ατόμου. Κατά συνέπεια, η υπευθυνότητα είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια του σφάλματος, το οποίο, με μια ευρύτερη έννοια, σηματοδοτεί τη μη καταλογισιμότητα αναφορικά με τη ζημία. (Γι’ αυτό και οι ρωμαίοι αρνούνταν ότι θα μπορούσε να υπάρχει ενοχή σε σχέση με κάποιον: η ζημία που κάποιος προκαλεί στον εαυτό του με δική του υπαιτιότητα δεν είναι δικαϊκά σχετική).
Η υπευθυνότητα και η ενοχή, ωστόσο, εκφράζουν απλά δύο πτυχές της νόμιμης καταλογισιμότητας. Μόνο αργότερα εσωτερικεύτηκαν και απέκτησαν ζωή εκτός νόμου. Γι’ αυτό, η ανεπάρκεια και αδιαφάνεια κάθε ηθικού δόγματος που ισχυρίζεται ότι εγκαθιδρύεται σε αυτές τις δύο έννοιες (αυτό ισχύει και για τον Jonas, που ισχυρίστηκε ότι διατύπωσε μια αληθή ‘αρχή της υπευθυνότητας’ και για τον Levinas, ο οποίος με ένα πολύ πιο πολύπλοκο τρόπο, μετασχημάτισε τη χειρονομία του sponsor σε κατεξοχήν ηθική χειρονομία.) Αυτή η ανεπάρκεια και η αδιαφάνεια αναδύεται με σαφήνεια κάθε φορά που διασχίζονται τα σύνορα που χωρίζουν την ηθική από το νόμο. Ας σκεφτούμε δύο παραδείγματα, που είναι μακριά το ένα από το άλλο ως προς την βαρύτητα των γεγονότων που αφορούν, αλλά που συμπίπτουν σε σχέση με τη διαφορά που υποδηλώνουν.
Κατά τη διάρκεια της δικής του Eichmann στην Ιερουσαλήμ, η διαρκής γραμμή υπεράσπισης του εκφραζόταν με σαφήνεια από το δικηγόρο του, Robert Serviatus, με αυτά τα λόγια: ‘O Eichmann νιώθει ένοχος μπροστά στο θεό, όχι μπροστά στο νόμο’. Ο Eichmann (του οποίου η εμπλοκή στην εξόντωση των εβραίων ήταν καλά στοιχειοθετημένη, ακόμα κι αν ο ρόλος του ήταν πιθανά διαφορετικός από αυτόν που ισχυριζόταν η αγωγή) πήγε στην πραγματικότητα τόσο μακριά, ώστε να δηλώσει ότι ήθελε ‘να κρεμάσει τον εαυτό του δημοσίως’ προκειμένου να ‘απελευθερώσει τους νεαρούς γερμανούς από το βάρος της ενοχής’. Παρόλα αυτά, μέχρι το τέλος, συνέχισε να λέει ότι η ενοχή του ενώπιον του θεού δεν ήταν δυνατό να διωχθεί δικαστικά. Η μόνη πιθανή εξήγηση για αυτή την επιμονή ήταν ότι, δεδομένου ότι η υπόθεση της ηθικής ενοχής φαινόταν ηθικά υψηλή στην υπεράσπιση, ήταν απρόθυμος να αναλάβει οποιαδήποτε νομική ενοχή (αν και από μια ηθική οπτική γωνία, η νομική ενοχή θα έπρεπε να θεωρείται λιγότερο σοβαρή από την ηθική ενοχή).
Πρόσφατα, μια ομάδα ατόμων που ανήκαν κάποτε σε μια πολιτική οργάνωση της άκρας αριστεράς, δημοσίευσε μια ανακοίνωση σε μια εφημερίδα, δηλώνοντας πολιτική και ηθική υπευθυνότητα για τη δολοφονία ενός αστυνομικού που διαπράχθηκε πριν από είκοσι χρόνια. ‘Παρόλα αυτά, αυτή η υπευθυνότητα’, δήλωναν στην ανακοίνωση, ‘δεν μπορεί να μετασχηματιστεί σε μια υπευθυνότητα νομικού χαρακτήρα.’ Πρέπει να ανασκευαστεί η υπόθεση ότι η ηθική υπευθυνότητα έχει αξία μόνο από τη στιγμή που κάποιος είναι έτοιμος να αναλάβει και τις σχετικές νομικές συνέπειες. Οι συγγραφείς της ανακοίνωσης φαίνεται να το υποψιάζονται με κάποιον τρόπο, όταν, σε ένα συγκεκριμένο απόσπασμα, υποθέτουν μια υπευθυνότητα που ακούγεται καταφανώς δικαϊκή, δηλώνοντας ότι ‘δημιούργησαν ένα κλίμα που οδήγησε στη δολοφονία.’ (Αλλά η προσβολή που τίθεται υπό αμφισβήτηση, η πρόκληση να διαπράξεις μια δολοφονία, εξαλείφεται.) Σε κάθε εποχή, η χειρονομία της ανάληψης νομικών συνεπειών, όταν κάποιος είναι αθώος, θεωρούνταν πράξεις υψηλού ήθους. Η υπόθεση της πολιτικής ή ηθικής υπευθυνότητας χωρίς την ανάληψη των ανάλογων νομικών συνεπειών, από την άλλη, χαρακτήριζε πάντα την αλαζονία του ισχυρού (σκεφτείτε τη συμπεριφορά του Μουσολίνι, για παράδειγμα, σε σχέση με την υπόθεση του Giacomo Matteotti, το μέλος της ιταλικής βουλής που δολοφονήθηκε από άγνωστους το 1924). Αλλά, σήμερα, στην Ιταλία αυτά τα μοντέλα έχουν αντιστραφεί και η μετανοημένη υπόθεση της ηθικής υπευθυνότητας επικαλείται σε κάθε συγκυρία ως εξαίρεση από τις υπευθυνότητες που απαιτούνται από το νόμο.
Εδώ, η σύγχυση μεταξύ ηθικών και νομικών κατηγοριών (με ενσωματωμένη τη λογική της μετάνοιας) είναι απόλυτη. Αυτή η σύγχυση βρίσκεται στις ρίζες όλων των αυτοκτονιών που διαπράχθηκαν προκειμένου να αποφευχθούν οι δίκες (όχι μόνο αυτές των ναζί εγκληματιών) στις οποίες η υπονοούμενη υπόθεση της ηθικής ενοχής επιχειρεί να ισοφαρίσει τη νομική ενοχή. Αξίζει να θυμηθεί κανείς ότι η πρωταρχική ευθύνη για αυτή τη σύγχυση δε βρίσκεται στο καθολικό δόγμα, το οποίο περιλαμβάνει ένα θείο μυστήριο που η λειτουργία του είναι να απελευθερώσει αυτόν που διέπραξε τη ενοχή, παρά στην κοσμική ηθική. Αφού προώθησε τις νομικές κατηγορίες στο υψηλό επίπεδο των ηθικών κατηγοριών και έτσι αμετάτρεπτα δημιούργησε σύγχυση στα πεδία της νομικής ηθικής, η κοσμική ηθική θέλει ακόμα να εξαλείψει αυτή τη διάκριση. Αλλά, η ηθική είναι η σφαίρα που δεν αναγνωρίζει ούτε ενοχή ούτε ευθύνη. Είναι, όπως ήξερε ο Σπινόζα, το δόγμα της ευτυχούς ζωής. Να υποθέτεις ενοχή και υπευθυνότητα- που μπορεί κάποιες στιγμές να είναι απαραίτητο- σημαίνει να αφήνεις την περιοχή της ηθικής και να εισέρχεσαι σε εκείνη του νόμου. Όποιος έχει κάνει αυτό το δύσκολο βήμα δεν μπορεί να σκεφτεί να επιστρέψει από εκείνη την πόρτα που έχει μόλις κλείσει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου